"Psie serce" w perspektywie Greenblatta

Poetyka kulturowa jest wciąż przez polskich literaturoznawców traktowana po macoszemu. Niesprawiedliwe to, gdyż potrafi być ona narzędziem wspomagającym praktyki interpretacyjne poprzez umieszczenie tekstu w różnorodnych kontekstach kulturowych i historycznych. Zobaczyć to można podczas analizy wybranego utworu literackiego. Weźmy więc na warsztat Michaiła Bułhakowa i jego niedocenione „Psie serce”. Zostawmy jednak z boku immanentną analizę tekstu i – podążając za perspektywą Stephena Greenblatta – spójrzmy na nowelę Bułhakowa z punktu widzenia Nowego Historyzmu. Sama fabuła (Bohaterem jest tutaj profesor Przeobrażeński, który postanawia w ramach eksperymentu naukowego przeszczepić psu Szarikowi ludzką przysadkę mózgową. Pies zmienia się w człowieka o najgorszych przywarach, jakie tylko można sobie wyobrazić.) przestaje mieć znaczenie, a kluczowe stają się konteksty kulturowe i historyczne towarzyszące powstaniu dzieła.

Po pierwsze, musimy mieć na uwadze, że literatura jest zjawiskiem historycznym i właściwe jej odczytanie warunkowane jest przez zrozumienie społeczeństwa, w którym powstała. Dzieło nie jest samoistną wyspą, ale częścią dużego kontynentu. Tym samym musi być rozpatrywane przez wgląd na konteksty historyczne i kulturowe. „Psie serce” powstało w 1926 r. w bolszewickiej Rosji. Bułhakow, który podczas wybuchu rewolucji październikowej w 1917 r. rozważał emigrację, był niepokornym pisarzem uparcie cenzurowanym przez sowieckie władze. Czy krytyk ówczesnego systemu politycznego mógł nie zawrzeć elementów sprzeciwu wobec władzy w swoim utworze? Oczywiście, że nie. Trzeba pamiętać, że dzieła powstają w wyniku walk społecznych i są manifestem rzucanym w eter. Podejmuje się więc Bułhakow nie tyle deskryptywnej krytyki systemu politycznego, ale dialogu z jego zwolennikami i przeciwnikami.

Druga kwestia, choć dzieło powinno rozpatrywane być w kontekście wydarzeń historycznych, należy pamiętać, że to moment, w którym powstało jest istotniejszy od  jego intertekstualności. Nie polemizuje więc Bułhakow z innymi tekstami, ale skupia się na rzeczywistości znanej mu „tu i teraz”. Jego utwór powstał niejako pod wpływem chwili i składa się z różnorodnych dyskursów swojej epoki, uwzględniając nade wszystko dyskursy władzy.

Kolejna sprawa, musimy pamiętać, że również badacz analizujący dzieło jest uwięziony w pewnej rzeczywistości historycznej i patrzy na utwór przez pryzmat własnych doświadczeń. Na naszą lekturę i sądy wobec dzieła wpływa to, w jakiej rzeczywistości historycznej i w jakich warunkach one powstawały. Sądy nasze pozostają relatywne (zupełnie jak relatywna może być moralność w ocenie Nietschego).

Na historyczność „Psiego serca” składa się więc nie tyle jego fabuła wyraźnie na konkretne wydarzenia ukierunkowana, ale raczej kształt kulturowy i społecznie utrwalony sposób pisania o konkretnych wydarzeniach. Jako że literatury nie sposób oddzielić od kultury, stanowi ona „wytwór negocjacji między twórcą (…) oraz instytucjami i praktykami społecznymi”(Greenblatt, W stronę poetyki kultury). Literatura produkuje całe spectrum wartości i znaczeń, zasilając tym samym kulturę. Jeśli spojrzymy na „Psie serce” z tej perspektywy, zauważymy, że stało się ono źródłem wiedzy o przywarach socjalistów i wprowadziło do dyskursu literackiego zupełnie nowe spojrzenie na metamorfozę ideologiczną człowieka i jego upadek moralny.

Reasumując, każdy tekst usytuowany jest w historii i wgląd na nią pozwala na właściwą interpretację dzieła. Jeśli jeszcze dodatkowo weźmiemy pod uwagę pojęcie cyrkulacji, które wprowadził Greenblatt, by unaocznić istotę relacji między tekstem a rzeczywistością, dostrzeżemy, że tekst literacki przemawia do nas z różnych miejsc, generując rozmaite znaczenia i stała jest w nim obecność władzy (Greenblatt, W stronę poetyki kultury).